احسان. خانه تاریخی احسان. كوچه فرهنگ 35. خیابان فاضل نراقی. این خانه را میرزا آقای‌ احسان‌ حدود 120 سال‌ پیش‌ بخش‌ اندرونی‌ كنونی‌ مجموعه‌ تاریخی‌ احسان‌ را از مالكینی‌ كه‌ 20ـ30 سال‌ قبل‌ در آن‌ سكونت‌ داشتند خریداری‌ می‌كند و بخش‌ بیرونی‌ و آب‌ انبار و دیگر ملحقات‌ این‌ خانه‌ را با ثروت‌ خود بنا می‌كند. اتفاقاً تمامی‌ آن قسمت ها توسط‌ ورّاث‌ به‌ فروش‌ می‌رود و در حال‌ حاضر همین‌ بخش‌ اندرونی‌ (شرقی‌) با حفظ‌ اسلوب‌ معماری‌ اولیه‌ خود باقی‌ می‌ماند آقای‌ احسان‌ یكی‌ از تجار معروف‌ كاشان‌ در زمینه‌ فروش‌ و ملك‌ بوده‌ و به‌ غیر از آن‌ در بین‌ مردم‌ كوچه‌ و محله‌ و بازار از اعتبار خاصی‌ برخوردار بوده‌ است‌ به‌ گونه‌ای‌ كه‌ كار قضاوت را هم‌ بیشتر در منزل‌ شخصی‌ خود انجام‌ می‌داده‌ است‌.
این‌ بنا در محله‌ درب‌ باغ‌ كاشان‌ كه‌ از لحاظ‌ قدمت‌ این‌ محله‌ بعد از میدان‌ كهنه‌ واقع‌ شده‌ است‌ و اگر بیشتر دقت‌ كنیم‌ متوجه‌ می‌شویم‌ كه‌ ساختمان‌ از لحاظ‌ جغرافیایی‌ در موقعیت‌ بسیار خوبی‌ قرار دارد، به‌ طوری‌ كه‌ توسط‌ انشعابات‌ از شمال به‌ مسجد جامع‌ و از شرق‌ به‌ بازار و از جنوب‌ به‌ مسجد آقابزرگ‌ و حسینیه‌ها و تكایا و از شمال‌ غربی‌ به‌ باغها و قبرستان‌ و محله‌ باباولی‌ راه‌ دارد. موضوع‌ مورد بحث‌ ما بخش‌ اندرونی‌ بنا است‌. اندرونی‌ شامل‌: ایوان‌، اتاقهای‌ پنج‌ دری‌ و سه‌ دری‌، 2 مطبخ‌، چاه‌ آب‌، حوض خانه‌، آغل‌ و 2 زیرزمین‌ است‌.
درب‌ ورودی‌ آن‌ از سمت‌ شمال‌ با سردری‌ زیبا و مجلل‌ است‌ كه‌ از آجر و ملات‌ گل‌ ساخته‌ شده‌ است‌. این‌ درب‌ یكی‌ از اضلاع‌ هشت‌ ضلعی‌ است‌ كه‌ فضای‌ خصوصی‌ خانه‌ را از فضای‌ عمومی‌ كوچه‌ جدا می‌سازد. دو ضلع‌ دیگر هشت‌ ضلعی‌ راه‌ ورود به‌ اندرونی‌ و بیرونی‌ خانه‌ بوده‌ كه‌ در حال‌ حاضر راه‌ ورود به‌ فضای‌ بیرونی‌ مسدود شده‌ است‌ و در دیگر اضلاع‌ طاقچه‌هایی‌ تعبیه‌ شده‌ است‌. دالان‌ خانه‌ ما را به‌ سمت‌ ایوان‌ هدایت‌ می‌كند.
این‌ قسمت‌ خانه‌ بخش‌ شمالی‌ و زمستان‌ نشین‌ است‌ به‌ این‌ دلیل‌ كه‌ در معرض‌ مستقیم‌ نور آفتاب‌ قرار دارد. بر روی‌ ایوان‌ اتاق‌ سه‌ دری‌ (شاه‌ نشین‌) در وسط‌ و اتاقهای‌ گوشواره‌ (سه‌ دری‌) در دو طرف‌ قرار دارند.
اتاق‌ شاه‌ نشین‌ جهت‌ پذیرایی‌ از مهمان‌ است‌. رف‌ها و طاقچه‌ها، آینه‌ كاری‌ و گچ‌ بری ها زیبایی‌ خاصی‌ را به‌ این‌ اتاق‌ داده‌اند. صندوق‌ خانه‌ در پشت‌ این‌ اتاق‌ توسط‌ 2 درب‌ دو لنگه‌ای‌ محافظت‌ می‌شده‌ است‌. دو راهرو راههای‌ ارتباطی‌ بین‌ این‌ سه‌ اتاق‌ و دربهای‌ اتاق‌ها كاملاً روبروی‌ هم‌ هستند این‌ راهروها باعث‌ می‌شوند كه‌ از ورود مستقیم‌ به‌ اتاقهای‌ جلوگیری‌ شود. در انتهای‌ راهرو سمت‌ راست‌ مطبخ‌ (آشپزخانه‌) قرار دارد. آشپزخانه‌ با دیوارهای‌ بلند خود و سقف‌ مخروطی‌ باعث‌ می‌شده‌ است‌ كه‌ دود و گرد و غبار به‌ سمت‌ بالا هدایت‌ شده‌ و از منفذ نوك‌ مخروط‌ خارج‌ شود یك‌ تنور نان‌ پزی‌ در گوشه‌ جنوب‌ شرقی‌ این‌ آشپزخانه‌ و در جهت‌ مخالف‌ گنجه‌ها و كمدهایی‌ جهت‌ انبار مواد غذایی‌ لازم‌ و ضروری‌ تعبیه‌ شده‌ است‌. در ضلع‌ جنوبی‌ پلكان‌ به‌ سمت‌ زیرزمین‌ دارد. در زیرزمین‌ چاه‌ آبی‌ است‌ كه‌ آب‌ مورد نیاز خانه‌ را تامین‌ می‌كرده‌ است‌ ساختن‌ راه‌ پله‌ به‌ این‌ خاطر بوده‌ كه‌ در فصل‌ زمستان‌ به‌ غیر از در دسترس‌ بودن‌ آب‌ افراد را از هوای‌ سرد در فصل‌ زمستان‌ محافظت‌ می‌كرده‌ است‌ همچنین‌ هوا را از زیرزمین‌ به‌ سمت‌ بام‌ خانه‌ جهت‌ تهویه‌ به‌ جریان‌ می‌اندازد.
اتاق‌ بالا خانه‌ توسط‌ پلكانی‌ در انتهای‌ راهرو كناری‌ ایوان‌ با آشپزخانه‌ در ارتباط‌ است‌. این‌ اتاق‌ جهت‌ انبار مواد غذایی‌ و وسایل‌ مورد نیاز می‌باشد. اما بالاخانه‌های‌ غربی‌ جهت‌ اسكان‌ مهمانان‌ در شب‌ و یا اتاق‌ فرزندان‌ بوده‌ است‌. دنباله‌ راهرو غربی‌ به‌ ضلع‌ غربی‌ اتاق‌ گوشواره‌ منتهی‌ می‌شود كه‌ اتاقی‌ است‌ به‌ شكل‌ مثلث‌ كه‌ در ضلع‌ وتر آن‌ پنجره‌ای‌ به‌ كوچه‌ دارد. به‌ نظر می‌رسد محل‌ نگهداری‌ مواد غذایی‌ در وقت‌ زمستان‌ بوده‌ باشد. در زیر ایوان‌ 3 فضای‌ مجزا از هم‌ وجود دارد. در وسط‌ سرداب‌ است‌. در 2 طرف‌ دیواره‌ سرداب‌ دولابچه‌ها هستند.
برای‌ نگهداری‌ مواد غذایی‌ و اسباب‌ و وسایل‌ مورد نیاز در تابستان‌. درب‌های‌ آن‌ از جنس‌ چوب‌ مشبك‌ ساخته‌ شده‌اند در انتهای‌ سرداب‌ كه‌ سكو مانند است‌ شاه‌ نشین‌ نام‌ دارد. بعد از آن‌ توسط‌ دو لنگه‌ درب‌ چوبی‌ مشبك‌ به‌ پس‌ سرداب‌ می‌رسیم‌ كه‌ محل‌ نگهداری‌ صیفی‌ جات‌ و كوزه‌های‌ آب‌ است‌. منفذی‌ در گوشه‌ شمال‌ شرق‌ قرار دارد كه‌ راه‌ به‌ پشت‌ بام‌ دارد و كارش‌ تهویه‌ هواست‌. این‌ اتاقك‌ معمولاً در كاشان‌ بدون‌ به‌ كار بردن‌ هیچ‌ مصالحی‌ و فقط‌ توسط‌ كندن‌ با كلنگ‌ ساخته‌ می‌شود و این‌ به‌ جهت‌ نوعی‌ خاكی‌ است‌ كه‌ در این‌ لایه‌ از سطح‌ زمین‌ شهر كاشان‌ وجود دارد. دانه‌های‌ بسیار ریز و مقاوم‌. در دو طرف‌ این‌ سرداب‌ 2 اتاق‌ دیگر و هم‌ سطح‌ حیات‌ و مستقل‌ از سرداب‌ هستند
در اتاق‌ سمت‌ راست‌ همان‌ چاهی‌ است‌ كه‌ در بالا از آن‌ سخن‌ به‌ میان‌ آمد. اتاق‌ غربی‌ نزدیك‌ آشپزخانه‌ است‌ كه‌ نگهداری‌ غلات‌ و استراحتگاه‌ خدمتكاران‌ بوده‌ است‌. در انتهای‌ سمت‌ راست‌ این‌ اتاق‌، دالان‌ با ارتفاع‌ بسیار كم‌ به‌ یك‌ اتاق‌ كوچك‌ مربع‌ شكل‌ راه‌ دارد. آشپزخانه‌ در ضلع‌ غربی‌ حیاط‌ قرار دارد كه‌ بعداً راجع‌ به‌ آن‌ خواهیم‌ گفت‌.
ضلع‌ شرقی‌

گوشه‌ شمال‌ حیاط‌ پلكانی‌ است‌ كه‌ به‌ آغل‌ و درب‌ شرقی‌ خانه‌ راه‌ دارد. درب‌ شرقی‌ خانه‌ بیشتر جهت‌ عموم‌ استفاده‌ می‌شده‌ است‌. این‌ درب‌ همانند درب‌ شمالی‌ دارای‌ هشتی‌ است‌، با این‌ تفاوت‌ كه‌ درب‌ داخلی‌ بعد از هشتی‌ قرار دارد. درب‌ سمت‌ راست‌ به‌ بام‌ قسمت‌ شرقی‌ خانه‌ و درب‌ سمت‌ چپ‌ به‌ راهرو طویل‌ شیبدار به‌ سوی‌ حیاط‌ باز می‌شود. طویله‌ در انتهای‌ چپ‌ این‌ راهرو قرار دارد. در ضلع‌ شرقی‌ حیاط‌، حوض خانه‌ است‌ كه‌ افراد پس‌ از ورود از درب‌ شرقی‌ به‌ همین‌ قسمت‌ و اتاقهای‌ كناری‌ آن‌ در فصل‌ تابستان‌ هدایت‌ می‌شوند. هوای‌ حوض خانه‌ توسط‌ كانالهایی‌ كه‌ به‌ بادگیرهای‌ جنوبی‌ متصل‌ بوده‌اند. خنك‌ و به‌ وسیله‌ حوض‌ آب‌ در وسط‌ حیاط‌ و حوض خانه‌ مرطوب‌ شده‌است‌. دو طرف‌ حوض خانه‌ راه‌ پلكانی‌ است‌ كه‌ به‌ هشتی‌ و از هشتی‌ به‌ اتاقها راه‌ پیدا می‌كند. راه‌ ارتباطی‌ بین‌ دو هشتی‌ را صُفِّه‌ می‌گویند. حوض خانه جایی‌ از خانه‌ است‌ كه‌ در هیچ‌ یك‌ از فصول‌ نور آفتاب‌ به‌ آن‌ نمی‌رسد. نام‌ این‌ قسمت‌ در زبان‌ عامیانه‌ مردم‌ كاشان‌ نساقده‌ بوده‌ است‌. شاید ضرب‌ المثل‌ «تو جزء نساقده‌ها هستی‌» از مردم‌ كاشان‌ سرچشمه‌ گرفته‌ باشد. معنای‌ ضرب‌ المثل‌ این‌ است‌ كه‌ هر گاه‌ در تقسیم‌ مال‌ یا چیزی‌ به‌ شخصی‌ چیزی‌ نرسد همانند آن‌ قسمت‌ از خانه‌ است‌ كه‌ نور آفتاب‌ به‌ آن‌ نمی‌رسد. این‌ كار نیاز به‌ تحقیق‌ و بررسی‌ بیشتری‌ دارد.

به‌ نظر می‌رسد كه‌ آقای‌ احسان‌ بیشتر وقت‌ خود را به‌ خاطر قضاوت‌ در همین‌ قسمت‌ خانه‌ صرف‌ كرده‌ باشد.

ضلع‌ جنوبی‌

نمای‌ جنوبی‌ به‌ قرینه‌ نمای‌ شمالی‌ است‌ با این‌ تفاوت‌ كه‌ در داخل‌ زمین‌ بنا شده‌ است‌ به‌ طوری‌ كه‌ پشت‌ بام‌ جنوبی‌ و شرقی‌ هم‌ سطح‌ كوچه‌ می‌گردند.

دلایلی‌ چند وجود دارد بر ساخت‌ این‌ گونه‌ بناها:

1. كاری‌ را كه‌ امروزه‌ با عنوان‌ شناژبندی‌ برای‌ ساختمانهای‌ خود استفاده‌ می‌كنیم‌ وقتی‌ قسمتی‌ از خانه‌ در داخل‌ زمین‌ بنا شود همین‌ قسمت‌ حكم‌ میخی‌ است‌ برای‌ كل‌ ساختمان‌.

2. از تابش‌ مستقیم‌ نور آفتاب‌ به‌ دیوارهای‌ ساختمان‌ جلوگیری‌ می‌شود تا گرمای‌ آن‌ وارد اتاقها نشود و بیشتر قسمت‌ جنوبی‌ و شرقی‌ خانه‌ در داخل‌ زمین‌ احداث‌ می‌كردند به‌ عكس‌ قسمت‌ شمالی‌ كه‌ روی‌ سطح‌ زمین‌ ساخته‌ می‌شود تا نور آفتاب‌ مستقیم‌ وارد اتاق‌ شود.

3. رطوبت‌ زمین‌ فضای‌ اتاقها را مرطوب‌ می‌سازد.

4. جریان های‌ هوایی‌ كه‌ توسط‌ بادگیرها به‌ داخل‌ سرداب‌ها و حوض خانه‌ها هدایت‌ می‌شوند به‌ علت‌ اینكه‌ از داخل‌ زمین‌ می‌گذرند آنها هم‌ مرطوب‌ می‌شوند. و این‌ درست‌ كار كولرهای‌ امروزی‌ است‌ (پوشال‌ها و شبكه‌های‌ آهنی‌ اطراف‌ كولر)

5. آب‌های‌ زیرزمینی‌ به‌ راحتی‌ وارد حیاط‌ خانه‌ها می‌شوند همانگونه‌ كه‌ از قسمت‌ جنوب‌ شرقی‌ خانه‌ آب‌ قنات‌ وارد می‌شود این‌ قسمت‌ را كاشانی‌ها «بَلْبَلِه» می‌گویند و از آنجا به حوض‌ وسط‌ حیاط‌ و حوض خانه‌ هدایت‌ می‌شود.

6. بار و علوفه‌ را به‌ وسیله‌ چهارپایان‌ از طریق‌ پشت‌ بام‌ وارد خانه‌ می‌كردند بدون‌ اینكه‌ چهارپا به‌ داخل‌ حیاط‌ راه‌ یابد. به‌ این‌ صورت‌ كه‌ چهارپا از طریق‌ درب‌ جنوبی‌ تا انتهای‌ پشت‌ بام‌ شرقی‌ می‌آمده‌ و از آنجا بار و علوفه‌ را از طریق‌ كوره‌ راهی‌ به‌ آغل‌ سرازیر می‌كردند و در آنجا انبار و یا به‌ جاهای‌ دیگر خانه‌ منتقل‌ می‌كردند.

اتاق‌ شاه‌ نشین‌ (سه‌ دری‌) كه‌ در وسط‌ قرار دارد تزیینات‌ ساده‌ گچ‌ بری‌ و آینه‌ كاری‌ دارد در دو طرف‌ اتاقهای‌ گوشواره‌ (سه‌ دری‌) و راهرو ارتباطی‌ بین‌ آنها بنا شده‌ است‌ پشت‌ اتاق‌ گوشواره‌ غربی‌ پستویی‌ جهت‌ نگهداری‌ مواد و وسایل‌ مورد نیاز ساخته‌ شده‌ است‌ این‌ اتاق‌ با اتاق‌ قسمت‌ بیرونی‌ خانه‌ در ارتباط‌ بوده‌ است‌. در پشت‌ اتاق‌ گوشواره‌ شرقی‌ راه‌ پشتی‌ و مخفی‌ بین‌ فضای‌ اندرونی‌ و بیرونی‌ خانه‌ بوده‌ است‌.

زیرزمین‌ جنوبی‌ 2 اتاقی‌ را در طرفین‌ خود دارد و بوسیله‌ دربهای‌ چوبی‌ مشبك‌ از هم‌ جدا شده‌اند. اتاق‌ شاه‌ نشین‌ در وسط‌ دارای‌ طاقچه‌ و رف‌ می‌باشد قبلاً اتاق‌ غربی‌ زیرزمین‌ با اتاق‌ قسمت‌ بیرونی‌ خانه‌ راه‌ ارتباطی‌ داشته‌ است‌.

زیرزمین‌ جنوبی‌ نسبت‌ به‌ زیرزمین‌ شمالی‌ در سطحی‌ پایین‌تر قرار دارد ضلع‌ شرقی‌ زیرزمین‌ جنوبی‌ آجر چینی‌ به‌ صورت‌ مشبك‌ است‌ بدین‌ دلیل‌ كه‌ هم‌ تزیینی‌ و هم‌ باعث‌ تهویه‌ هوا می‌گردند. بالای‌ اتاقهای‌ گوشواره‌ اتاقهای‌ بالاخانه‌ هستند كه‌ راه‌ ارتباطی‌ بالاخانه‌ غربی‌ به‌ بیرونی‌ و پشت‌ بام‌ خانه‌ است‌ و فعلاً را ارتباطی‌ با قسمت‌ بیرونی‌ قطع‌ شده‌ است‌. بالاخانه‌ شرقی‌ توسط‌ پلكانی‌ از گوشه‌ ی‌ ساختمان‌ به‌ حیاط‌ راه‌ می‌یابد بالاخانه‌ها فقط‌ در مراسم‌ عروسی‌ و روضه‌ خوانی‌ جهت‌ پذیرایی‌ از مهمانان‌ بزرگ‌ مورد استفاده‌ قرار می‌گرفته‌اند آشپزخانه‌ای‌ كه‌ در ضلع‌ غربی‌ اندرونی‌ خانه‌ قرار دارد به‌ هر 2 فضای‌ بیرونی‌ و اندرونی‌ راه‌ داشته‌ است‌. سقف‌ آشپزخانه‌ بلند و تهویه‌ از طریق‌ بادگیری‌ كه‌ در ضلع‌ شمالی‌ آشپزخانه‌ قرار دارد صورت‌ می‌گرفته‌ است‌. ظروف‌ و سوخت‌ هیزم‌ در پستوها نگهداری‌ می‌شدند. در زیر این‌ آشپزخانه‌ توسط‌ پلكانی‌ كوتاه‌ به‌ داخل‌ زمین‌ راه‌ ارتباطی‌ دیگری‌ بین‌ فضای‌ بیرونی‌ و اندرونی‌ خانه‌ بوده‌ است‌. هشتی‌ كه‌ در میانه‌ ضلع‌ غربی‌ حیاط‌ قرار داشته‌ راه‌ ارتباطی‌ بین‌ دو حیاط‌ خانه‌ بوده‌ است‌ و هم‌ اكنون‌ به‌ دستشویی‌ تبدیل‌ شده‌ است‌.

لازم‌ به‌ ذكر است‌ كه‌ بعد از فروش‌ قسمت‌ بیرونی‌ خانه‌ و شخصی‌ شدن‌ این‌ قسمت‌ از ملك‌ كلیه‌ راههای‌ ارتباطی‌ بین‌ این‌ 2 فضا كاملا بسته‌ شده‌ است‌.

این‌ خانه‌ توسط‌ مهندس‌ مروج‌ از علاقمندان‌ به‌ فرهنگ‌ و هنر در نوروز 81 خریداری‌ شد و به‌ كانون‌ اندیشه‌ جوان ـ‌ سپهری1 واگذار گردید.